Sosial-məişət verilişləri və tənqidlər: Şura rəsmisi telekanalların real vəziyyətindən DANIŞDI

Son illərdə Azərbaycanda televiziya kanallarında sosial-məişət verilişlərinin artması cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında ciddi müzakirələrə səbəb olub. Bu tip proqramlar izləyicilər arasında kifayət qədər populyar olsa da, onların keyfiyyəti, ictimai əhəmiyyəti və cəmiyyətə təsiri daim tənqid olunur. Xüsusilə sosial şəbəkə platformalarında geniş yayılan fikirlərə görə, bu verilişlər ailə dəyərlərini sarsıdır, ailə institutunu zəiflədir və bir sıra hallarda efirə çağırılan qonaqların fikirləri, məsələlərə yanaşması cəmiyyətin intellektual inkişafına mənfi təsir göstərir.

Azərbaycan Respublikası Audiovizual Şurasının 2024-cü ilə dair statistikasına əsasən, televiziya kanallarında yayımlanan sosial-məişət verilişləri cəmi 2.8 faiz təşkil edib. Bununla belə, sosial şəbəkə platformalarında bu tip verilişlərin cəmiyyətə təsiri ilə bağlı aparılan müzakirələr onların televiziya məkanında daha geniş yer tutduğu təəssüratını yaradır.

Səsləndirilən tənqidlər və statistik rəqəmlər fonunda əsas yaranır: Sosial verilişlərin keyfiyyətinə niyə nəzarət edilmir? Media azadlığı bəhanəsi ilə televiziyalarda istənilən mövzuda, istənilən insanın danışmasına icazə verilməsi cəmiyyət üçün hansı təhlükələri yarada bilər? Aparıcılar və ekspertlər seçilərkən hansı meyarlara diqqət yetirilməlidir?

Defakto.az bu və digər suallara cavab tapmaq üçün Audiovizual Şuranın Kommunikasiya sektorunun müdiri Taleh Quliyevlə həmsöhbət olub. O, tənqidlərə cavab verərək televiziya məkanında nəzarətin necə həyata keçirildiyini, pozuntulara qarşı hansı addımların atıldığını və cəza tədbirlərinin effektivliyinə münasibət bildirib.

Bu gün Azərbaycanda televiziyanın real vəziyyəti necədir? Sosial verilişlər niyə bu qədər çox müzakirə edilir? Qanunvericilik və cəza tədbirləri problemi həll edə bilirmi? - Bütün bu suallara cavab tapmaq üçün müsahibəmizi təqdim edirik:

- Ölkənin televiziya kanallarında sosial-məişət məzmunlu verilişlərin sayı kifayət qədərdir. Bu verilişlərin izləyiciləri çox olsa da, ətrafında tənqidlər də səngimir. Sosial verilişlərin keyfiyyətinə niyə nəzarət edilmir?

- Azərbaycan Respublikası Audiovizual Şurası 2024-cü il ərzində televiziya kanallarında yayımlanmış proqramların məzmun-janr statistikasını bu yaxınlarda ictimaiyyətə təqdim etdi. Bu statistikaya əsasən, bütün kanallar üzrə ən çox tənqid olunan həmin sosial proqramların həcmi yayımlanan proqramlar içərisəndə cəmi 2.8 faiz təşkil edib.

Müqayisə üçün qeyd edim ki, informasiya-analitik proqramların həcmi 24 faiz, idman proqramlarının həcmi 16 faiz, musiqi-əyləncə proqramları - 13.5, mədəni-maarif proqramları isə 9 faiz olub. Yəni, həmin tənqid olunan sosial xarakterli proqramlar 2.8 faiz həcmlə sosial şəbəkə platformalarında daha çox müzakirə olunur və buna görə də elə təəssürat yaranır ki, kanallarımız yalnız o cür kontent nümayiş etdirir.

Sualınızın digər hissəsinə gəldikdə bildirməliyəm ki, Azərbaycan Respublikasında media azaddır və media subyektlərinin redaksiya müstəqilliyinə müdaxilə edilməsi yolverilməzdir. Məzmun-janr müxtəlifliyi yayımçı tərəfindən müəyyən edilir.

"Media haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu və ya Qanunvericiliyə daxil olan digər aktlardan irəli gələn pozuntu baş verərsə, bu zaman Şura öz səlahiyyətləri çərçivəsində müvafiq addımlar atır.

- Qanun pozuntusu hallarında Audiovizual Şura tərəfindən hansı addımlar atılır və ən sərt cəza tədbirləri hansılardır, ən böyük cərimə nə qədərdir?

- Şura tərəfindən ümumölkə yerüstü televiziya və radio yayımçılarının mütəmadi, digər yayımçıların isə vətəndaş şikayətləri əsasında monitorinqi aparılır. Monitorinq nəticəsində və ya vətəndaş şikayəti əsasında qanun pozuntusu faktı aşkar edilərsə, Şura bir sıra inzibati tənbeh tədbirləri həyata keçirir. Bu pozuntulara xəbərdarlıq, yayımın dayandırılması və maliyyə sanksiyası daxildir.

Ən sərt cəza tədbiri, təbii ki, yayımçının lisenziyasının ləğvidir. Cərimənin yüksək həddi isə 8 000 manatdır (İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 381-ci maddəsinə müvafiq olaraq).

- Bəs bu addımlar praktikada nəticə verirmi?

- Hesab edirəm ki, cəza tədbirləri praktikada öz nəticəsini göstərir. Bir məqamı qeyd edim ki, digər media resursları ilə müqayisədə televiziya və radiolarda qanun pozuntularına daha az rast gəlinir. Düşünürəm ki, buna əsas səbəb kimi həm maarifləndirmə tədbirlərinin, həm sanksiyaların təsirini göstərmək olar.

- Televiziya kanalları daha çox hansı pozuntulara yol verirlər?

- Audiovizual Şura tərəfindən ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən audiovizual yayımçıların müntəzəm monitorinqi aparılır, mütəmadi olaraq arayışlar və müəyyən dövrlər üzrə ümumiləşdirilmiş hesabatlar və təhlillər hazırlanır. Ümumölkə yerüstü televiziya və radio kanallarının (açıq yayım) proqramları daimi əsasda, regional yerüstü yayımçıların, habelə platforma yayımçılarının proqramlarının monitorinqləri şikayət əsasında həyata keçirilir. Ümumilikdə, aparılmış monitorinqlər nəticəsində audiovizual yayımçıların həm televiziya, həm radio redaksiyalarının efirində pozuntu faktları qeydə alınıb ki, həmin pozuntuların da bir çox hissəsi texniki səbəblərdən olduğundan yayımçılara zəruri bildirişlər verilib və beləliklə də pozuntuların aradan qaldırılması təmin olunub.

Bundan başqa, bir sıra pozuntulara görə, yayımçılara xəbərdarlıq elan olunub. Pozuntular səbəbi ilə hələ ötən il (2024) ərzində 4 dəfə yayımın dayandırılması sanksiyası tətbiq olunub, 3 dəfə inzibati cərimənin tətbiq olunması ilə bağlı protokol tərtib olunaraq müvafiq məhkəməyə göndərilib.

Pozuntuların xarakterinə gəlincə, ən çox pozuntu "Reklam haqqında" Qanunun tələblərinə riayət olunmaması ilə bağlı müşahidə edilib. Bundan başqa, "Media haqqında" Qanunun, "Uşaqların zərərli informasiyadan qorunması haqqında" Qanunun və digər qanunvericilik tələblərinin pozulmasına rast gəlinib.

- Televiziya kanalları Audiovizual Şuranın cəzalandırma ilə bağlı qərarlarına hansı instansiyalarda etiraz edə bilərlər və belə bir hal olubmu?

- Təbii ki, Şuranın qəbul etdiyi qərarlarda yayımçıların məhkəməyə müraciət etmək hüququ var. Söhbət kanalın yayımının dayandırılması cəzasından gedirsə, indiyə kimi Şuranın qərarından məhkəməyə şikayət halı baş verməyib. Lakin xüsusilə cərimələrin tətbiq edilməsi ilə bağlı bəzi hallarda yayımçılar tərəfindən yuxarı instansiyaya - apellyasiya məhkəməsinə etiraz və ya yenidən baxılması üçün müraciət edilməsi halı olub. Ancaq belə faktların sayı çox deyil.

- Cəzadan yayınma hallarında hansı addımlar atılır?

- Bu, praktiki cəhətdən mümkün deyil. Məsələn, mümkün cəza tədbirlərindən biri yayımın dayandırılmasıdır. Şuranın müvafiq şöbəsi - Audiovizual proqramların monitorinqi və təhlili şöbəsi mütəmadi olaraq kanalları izləyir. Cəza almış kanalın yayımını davam etdirməsi müəyyən olunarsa, Şura tərəfindən digər müvafiq addımlar atılır. Cərimələrin ödənilməsindən yayınma halı mümkün deyil, çünki məhkəmə qərarlarının icrası hər kəs üçün məcburidir.

- Audiovizual Şura müəyyən televiziyalara qarşı sərt tədbirlər tətbiq edərkən digərlərinə güzəşt edildiyi hallar olubmu, qərarların qərəzsizliyi necə təmin edilir?

- Birmənalı olaraq bildirirəm ki, Audiovizual Şura bütün yayımçılara qarşı eyni məsafədə dayanır. Burada hər hansı bir güzəştdən və ya qərəzdən söhbət gedə bilməz. Qanun pozuntusunun aşkar edilməsi və müvafiq cəza tədbirinin görülməsində Şura obyektivlik nümayiş etdirir. Hesab edirəm ki, bunun əksini heç kim deyə bilməz.

Eyni zamanda qeyd edim ki, Şura kollegial orqandır və qərarlar şura üzvləri tərəfindən yetərsay səs çoxluğu əsasında qəbul edilir.

- Bir sıra hallarda televiziya kanallarında çıxış edən ekspertlərin həmin sahə üzrə təhsilinin olmaması, bir müddət sonra tamamilə başqa sahə üzrə ekspert kimi çıxış etməsi halları olur. Bunun qarşısının alınması üçün kanallar qarşısında verilişə dəvət olunan ekspertlərlə bağlı tələblər qoyula bilərmi?

- Efirlərdəki ekspertlərin, aparıcıların və ya kanal işçilərinin seçilməsi məsələsinə Şuranın müdaxilə və ya nəzarət mexanizmi mövcud deyil. Bu hal dünya praktikasında da yoxdur. Bu halın olması isə medianı senzuraya aparan bir prosesdir. İşçi və ya aparıcı seçimi kanalın öz ixtiyarındadır.

Audiovizual Şura bununla bağlı tövsiyələr verə bilər və mütəmadi olaraq da belə tövsiyələr verilir. Eyni zamanda, Şura yayımçılardan tələb edir ki, aparıcılarının "Media haqqında" Qanuna uyğun fəaliyyət göstərmələrini təmin etsinlər.

Bir daha bildirirəm ki, kanallar öz redaksiya siyasətlərində müstəqildirlər. Şura olaraq biz verilişlərin hazırlanmasına, kontentlərin seçilməsinə müdaxilə edə bilmərik. Bizim işimiz səlahiyyətlərimiz çərçivəsində onların fəaliyyətinə nəzarət etmək, bir sözlə, audiovizual media sahəsini tənzimləməkdir.

- "Kanal S"in aparıcısı Nigar Fərhadın efirdə səsləndirdiyi fikirlər cəmiyyət tərəfindən ciddi qınaqla qarşılandı. Hüquqi addım atıldı. Bundan sonra kanalları nə gözləyir?

- Ümumiyyətlə, bəzi hallarda aparıcılar və ya proqrama qonaq kimi dəvət edilən şəxslərin səsləndirdiyi bir sıra fikirlər kəskin reaksiya doğurur, sosial şəbəkə platformalarında geniş müzakirə olunur. Şuranın yayıma nəzarət fəaliyyəti qanunvericilik tələblərinə riayət olunmasının təmin edilməsinə əsaslanır. İctimai rezonans doğurub-doğurmamasından asılı olmayaraq, Şura yayıma bu yöndən yanaşır və bütün yayımçılardan "Media haqqında" Qanuna və ölkə qanunvericiliyinə əməl etməyi tələb edir.

Bəzən deyirlər ki, Şura gec reaksiya verdi və ya heç reaksiya vermədi. Nəzərə almaq lazımdır ki, yayıma nəzarət sadə bir iş deyildir. Pozuntu halı təsbit olunursa, ilk növbədə, müvafiq arayışlar, hüquqi rəylər hazırlanır, pozuntu baş verən hissəyə təkrar-təkrar müxtəlif mütəxəssislər tərəfindən baxılır. Fakt təsdiqləndikdə müvafiq arayışlar Şura iclasına, Şura üzvlərinin müzakirəsinə çıxarılır. Yalnız Şura üzvlərinin kollegial formada qəbul edilmiş qərarı ilə bu və ya digər pozuntuya hüquqi qiymət verilir, sanksiya və ya yayımın dayandırılması tətbiq olunur. Yəni, bu bir prosedurdur və müəyyən bir müddət tələb edir.

Sualınızda qeyd olunan proqramın qeyri-iş günlərində yayımlanmasına baxmayaraq, Şuranın mütəxəssisləri tərəfindən diqqətə alınıb və araşdırma başlanılıb. Martın 31-də Şura bununla bağlı öz rəsmi sosial media hesablarında paylaşım edərək, məsələnin araşdırılacağını və müvafiq hüquqi qiymətin veriləcəyini bildirib. Aprelin 1-də qeyd olunan proqram tam monitorinq olunub və zəruri hüquqi prosedurlar həyata keçirilib. Daha sonra müvafiq sənədlər Şura iclasına təqdim olunub, iclasda müzakirələrdən sonra proqramda "Media haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 14.1.4-cü maddəsinin tələblərinin (irqi, dini, mənşə, cinsi, etnik və digər ayrı-seçkilik təbliğ olunmamalıdır) pozulmasının baş verdiyi ilə bağlı ümumi nəticəyə gəlinib.

Aləmdə Nəsib